رعایت و اهتمام به حقوق متقابل در عرصه‌های فردی و اجتماعی، یکی از ضرورت‌های اندیشه اسلامی می‌باشد؛ با توجه به این‌که بخش زیادی از آموزه‌های دینی را می‌توان در گزاره‌های اخلاقی و فقهی مشاهده کرد، باید بیان کرد که التزام و اهتمام به حقوق متقابل، یکی از ارکان آموزه‌های اسلامی می‌باشد که بر هر مسلمانی لازم و ضروری می‌باشد. این آموزه‌ها را باید در عرصه‌های مختلفی مشاهده کرد، از حقوق کودک و نوجوان گرفته تا حقوق همسر، خانواده، جامعه و. طیف وسیعی از الزام‌های حقوقی را شامل می‌شود؛ حتی باید بیان کرد که آموزه‌های حقوقی به این امر محدود نمی‌شود بلکه حقوق حیوانات و محیط‌زیست نیز ازجمله‌ی دیگر ضرورت‌های موجود می‌باشد. اهتمام به آموزه‌های حقوقی، محدود به مسلمانان نبوده و ائمه علیهم‌السلام و شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز تلاش فراوانی در راستای نهادینه‌سازی حقوق انسانی داشته‌اند و حساسیت‌های فراوانی در این عرصه مبذول داشته‌اند که در ادامه به برخی از حساسیت‌های حقوقی پیامبر اسلامی صلی الله علیه و آله و سلم اشاره می‌شود.
 

جایگاه حقوق فردی و انسانی از دیدگاه پیامبر صلی الله علیه و آله

در باب ضرورت و حساسیت‌های حقوقی در اندیشه دینی باید بیان کرد که اهتمام به حقوق فردی و انسانی اهمیت فراوانی دارد، به میزانی که طبق این روایت، می‌فرمایند: «رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم برای پرهیزگاری، اهتمام درراه دین، راستی در گفتار، ادای امانت، سجده طولانی و خوش‌رفتاری نسبت به همسایه، مبعوث شده‌اند.»[1]، طبق این روایت، اصولاً یکی از دلایل بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله، احیاء حقوق انسانی و فردی بوده است و ابعاد این حقوق نیز بسیار متنوع می‌باشد؛ از حقوق انسانی که مربوط به همسایگان شامل می‌شود تا حقوق الهی و عبادی.

نکته‌ی مهمی که در آموزه‌های حقوقی اسلامی وجود دارد این است که دانستن و علم به حقوق کافی نیست، بلکه اصلاح وضع موجود زمانی صورت می‌پذیرد که حقوق رعایت شود و ضمانت اجراهای لازم جهت عملیاتی شدن آن‌ها وجود داشته باشد که در این رابطه نیز پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می‌فرمایند: «مَنْ حَبَسَ عَنْ أَخِیهِ الْمُسْلِمِ شَیْئاً مِنْ حَقِّهِ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ بَرَکَةَ الرِّزْقِ إِلَّا أَنْ یَتُوب»[2] (هرکس از برادر دینی خود، حقی را منع کند، خداوند برکت رزق و روزی را از او منع می کند تا زمانی که از این کار خود بازگردد.) بنابراین، مولفه ی مهمی که در اندیشه پیامبر صلی الله علیه و آله وجود دارد، اهتمام به حقوق متقابل می‌باشد و این‌که در ساحت عمل نیز باید به آموزه‌های حقوقی التزام داشت و این مولفه نیز از دیگر حساسیت‌های حقوقی پیامبر صلی الله علیه و آله می‌باشد؛ بنابراین، بامطالعه و واکاوی حساسیت‌های حقوقی پیامبر صلی الله علیه و آله دو نکته مشخص می‌شود: اول این‌که جایگاه حقوق متقابل انسانی و فردی در اندیشه دینی بسیار پراهمیت می‌باشد و نقشی غیرقابل‌انکار دارد. دوم این‌که علاوه بر نقش مهم حقوق انسانی در اندیشه دینی، اهتمام و التزام به این حقوق نیز اهمیتی زیادی دارد و در هر دو بُعد مذکور، حساسیت‌های حقوقی پیامبر صلی الله علیه و آله را باید مشاهده کرد.
 

دامنه وسیع حساسیت‌های حقوقی پیامبر صلی الله علیه و آله

یکی از زیبایی‌های اندیشه‌های حقوقی اسلام و همچنین حساسیت‌های حقوقی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، دامنه وسیع آموزه‌ها و الزام‌های حقوقی می‌باشد که در این قسمت، به ابعاد این حساسیت‌ها اشاره می‌شود.

حقوقی کودک یکی از ابعاد حساسیت‌های حقوقی می‌باشد که در این مورد، تأکید پیامبر صلی الله علیه و آله را می‌توان هم در مورد بازی با کودکان، انتخاب نام نیک، رعایت تساوی و عدالت بین کودکان و. اشاره کرد که یکی از محورهای اساسی، همین رعایت تساوی و عدالت بین ایشان می‌باشد که در این مورد می‌فرماید: «میان فرزندان خود در نهان به عدالت رفتار کنید، همان‌گونه که شما خود نیز دوست دارید آنان در احترام و محبت (نسبت به شما) به عدالت رفتار کنند.»[3].

با توجه به اهمیت و ضرورت فعالیت‌های تولیدی و اقتصادی در اندیشه اسلامی، یکی از اساسی‌ترین تأکیدها و توصیه‌ها، توصیه به رعایت حقوق نیروهای فعال تولیدی و کارگران می‌باشد؛ با توجه به این‌که کارگران غالباً از اقشار ضعیف جامعه هستند، نادیده گرفتن حقوق ایشان امری محتمل می‌باشد که در این مورد، یکی از حساسیت‌های حقوق پیامبر صلی الله علیه و آله را می‌توان در اهتمام به حقوق کارگر مشاهده کرد و در این مورد می‌فرمایند: «ازآنچه خود می‌خورید به کارگرانتان بخورانید و ازآنچه خود می‌پوشید به کارگرانتان هم بپوشانید و کاری را که بیش از طاقت وتوانشان باشد بر آن‌ها تحمیل نکنید»[4] و نقطه اوج انسانیت را باید در این حدیث مشاهده کرد که تأکید حضرت بر این است نه‌تنها بر کارگر سخت‌گیری نشود، بلکه به عدالت رفتار کنیم و بین خود و کارگر تفاوت گذاشته نشود.

از دیگر ابعاد مهم حساسیت‌های حقوقی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می‌توان به اهتمام و تأکید ایشان بر رعایت حقوق حیوانات اشاره کرد، هرچند انسان مطابق برخی شرایط و ضوابط این حق را دارد که از برخی منافع حیوانات استفاده کند، ولی به معنای این نیست که حقوق حیوانات رعایت نشود و زایل شود، به همین جهت، در اندیشه اسلامی و تائیدات پیامبر صلی الله علیه و آله، یکی از مولفه هایی که تأکید بر رعایت حقوق ایشان شده است، حقوق حیوانات می‌باشد که به‌عنوان نمونه می‌توان به این روایت اشاره کرد که می‌فرمایند: «درصورتی‌که مالک هر حیوانى به تأمین نیازهاى آن اقدام نکند، بر حاکم لازم است که او را به این وظیفه اجبار کند؛ درصورتی‌که خود حاکم نتواند این کار را انجام دهد، باید افراد دیگر به این وظیفه اقدام و حیات آن حیوان را حفظ کنند.»[5].

 

پی‌نوشت

[1] آداب معاشرت از دیدگاه معصومین، شیخ حرّ عاملی، ترجمه محمدعلی فارابی، ص 17.
[2] من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1413 ق، ج‏4، ص‏15.
[3] رضی الدین حسن بن فضل طبرسی، مکارم الأخلاق.
[4] البخاری، محمد، صحیح بخاری، جلد، شماره حدیث 983
[5] نورى طبرسى، میرزاحسین (1407 ق)، مستدرک الوسائل الى مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل البیت لأحیاء التراث؛ ج 2.